– Istnieje mnóstwo stereotypów na temat przekładu i poznawania innej literatury – mówił Adam Pomorski. – „Po co na przykład mamy się uczyć literatury litewskiej? Tam przecież dla nas nic nie ma?”, argumentują niektórzy.

Pomorski zwrócił uwagę na to, że problem przekładu i innych kultur leży w konkrecie, którym jest tekst. – Nie możemy brnąć w psychologiczną Jałtę. Musimy pamiętać, że Polacy są różni, Litwini, Czesi też. Nawet Rosjanie są różni, choć trudno w to uwierzyć – mówił autoironicznie autor przekładów m.in. Dostojewskiego. – Musimy pozbyć się stereotypów obcości, a do tego potrzebujemy konkretu i tekstu.

Susan Bernofsky, mieszkająca w Nowym Jorku tłumaczka z języka niemieckiego na angielski, podkreślała, że ważnie jest nie tylko to, czy W OGÓLE tłumaczymy, ale JAK tłumaczymy. Przypomniała przy okazji koncepcję przekładu Friedriecha Daniela Ernsta Schleiermachera, niemieckiego filozofa, który na przełomie XVIII i XIX wieku zaznaczał, że przekład ma charakter polityczny.

Bernofsky podjęła też wątek szacunku w przekładzie. Przywoływała mechanizm „udomowienia”, w której koncepcje z języka obcego przełożone na lokalne warunki zanikają. – To nie jest tłumaczenie z szacunkiem. Taki przekład wymazuje różnice, a ważnym motywem jest przecież przekazanie czegoś z dziedziny kultury. Bernofsky przyznała, że w Stanach Zjednoczonych branża wydawnicza podchodzi do przekładów z szacunkiem wręcz z... nienawiścią.

Anders Bodegard, szwedzki tłumacz, przyjaciel Polski, zdradził, że w Skandynawii istnieje projekt, który zbliża Szwecję, Norwegię czy Islandię. – Są oczywiście ku temu polityczne przesłanki, by utrzymywać tę wspólnotę. Dzięki temu wzmacniane są na przykład kontakty między młodymi szwedzkimi literatami a islandzkimi. Bodegard nadmienił przy okazji również, że Szwedzi uczą się coraz mniej języków obcych dotąd dominujących – np. francuskiego. Coraz więcej osób uczy się za to arabskiego czy chińskiego.

O tym, że przekład jest bardzo ściśle związany z polityką, przekonany był Andrej Chadanowicz. Białoruski poeta, tłumacz i eseista mówił, że na Białorusi istnieje czarna lista zakazanych autorów, a na tym spisie widnieją nazwiska trzech tłumaczy.

Ale przekładów przecież nie sposób zakazać. Gdy Andrej Chadanowicz mówił o „białej zazdrości” wobec państw, które troszczą się o kulturę poza granicami własnego kraju, mógł w zasadzie przywołać takie projekty jak RADAR. To trójjęzyczne pismo, którego redakcja koordynowana jest z krakowskiej Willi Decjusza, nie tylko może cieszyć się prestiżem międzynarodowego projektu, ale również dba o to, by każdy publikowany w piśmie tekst ukazywał się w trzech językach: niemieckim, ukraińskim i polskim. Nic zatem dziwnego, że w spotkaniu promującym najnowszy numer magazynu wzięły udział pisarki i krytyczki z Ukrainy (Kateryna Babkina), Niemiec (Nora Gomringer) oraz Polski (Joanna Olech).

Problem przekładu i polityczności – w różnych kontekstach - przewijał się podczas wielu spotkań wczorajszego dnia 3. Festiwalu Conrada. Musiał być jednym z podstawowych wątków w trakcie spotkania z Evą Hoffman, polsko-amerykańską pisarką, która wyemigrowała z rodziną do Kanady w 1959 roku, a następnie zamieszkała w Stanach Zjednoczonych. Hoffman to autorka kilku – wydanych również w Polsce – książek, która pisze wyłącznie w języku angielskim. Podczas rozmowy z Tomaszem Bilczewskim mówiła m.in. o tym, jak odbywa się wprowadzenie języka w organizm i indywidualną kulturę. – Wejście psychiczne języka angielskiego we mnie było bardzo ważnym momentem.Obecnie dwukulturowość indywidualnych osób staje się czymś normalnym – mówiła Hoffman, powołując się na przykłady Salmana Rushdiego czy Kazuo Ishiguro. Hoffman o swojej dwukulturowości mówiła w kontekście powrotów do Krakowa i pobytów w Londynie. – W Krakowie studiowałam w szkole muzycznej przy ul. Basztowej. Dzisiaj nawet tamtędy przechodziłam... Muzyka była kiedyś moją pasją. Miałam talent jako dziecko. Ale nie zostałam pianistką, chociaż pozostałam z muzyką. Pisząc o niej – przyznała Hoffman. Pisarka powiedziała przy okazji, w szerszym kontekście, że w obecnym świecie, zwłaszcza w Europie, „nie ma takiego wygnania, z którego nie można wrócić”.

Włoski pisarz Roberto Calasso – z którym spotkanie odbyło się także wczoraj - na literaturę patrzy przez pryzmat przenikania i wyzwania, jakie stawia ona tym, którzy chcą poznać inne kultury. „Calasso – pisze Dariusz Czaja – pokazuje ją (Literaturę) jako przestrzeń różnorodnych historycznie form, unoszonych przez jedno – zawsze to samo – fundujące ją prawo tworzenia. Odsłania ją jako przestrzeń oszałamiających napięć, osobliwych zestrojów, elektrycznych bez mała wyładowań, które mogą wywołać w nas dreszcz ekstazy. Jako cudowny taniec liter krzeszących boskie iskry, pomiędzy którymi, od czasu do czasu, wybłyska święte drżenie”.

Dreszcze – w literackim znaczeniu – wywoływały też opowieści Janusza Rudnickiego. Podczas popołudniowego spotkania (uczestniczyła w nim również Dorota Segda, która odczytała fragmenty tekstów pisarza) autor snuł różnorakie opowieści m.in. z Krakowem w tle. Z trudem dało się odróżnić, które są prawdziwe, a które zmyślone. Ot, literacki dar.

Topos uprzejmości każe wszystkim gościom dziękować za zaproszenie, a publiczności za liczny udział. Zeruya Shalev na piątkowym spotkaniu śmiała się, ze w Izraelu na imprezy tego typu przychodzą czasem tłumy, ale siwych głów. Tymczasem na Festiwalu Conrada – głowy są różnego wieku i różnego koloru. Stwierdzenie Shalev tym razem nie było przesadzone. Miejsc brakuje nie tylko na dyskusjach panelowych, ale także na wykładach czy spotkaniach autorskich. Co więcej, poza studentami (liczbowo – grupą najsilniejszą), wśród uczestników rozpoznać można było wczoraj i pisarzy (oczywiste), i animatorów życia kulturalnego (słuszna postawa), i dziennikarzy (właściwa linia redakcji), a nawet polityków (budujące).

Niedziela to ostatni dzień 3. Festiwalu Conrada. Upłynie on pod hasłem Doświadczone. W samo południe Joanna Olech w Bunkrze Sztuki będzie oprowadzać – w ramach Lekcji czytania – po świecie Pippi, znanej bohaterki książek Astrid Lindgren. W tym samym czasie w Pałacu pod Baranami odbędzie się spotkanie z Markiem Bieńczykiem. Dwie godziny później spotkanie z Mariuszem Trelińskim o Drugim życiu opery poprowadzi Katarzyna Janowska. O godz. 16.00, także w Pałacu pod Baranami, spotkanie z Manuelą Gretkowską, a o godz. 17.00 z Maciejem Zarembą. Na godz. 18.00 w HARRIS Piano Jazz Bar zaplanowano Popoezja, czyli wieczór autorski Briana Pattena. O godz. 19.00 w tym samym miejscu rozpocznie się koncert Tadeusza Sławka i Bogdana Mizerskiego, a o godz. 19.30 – w Międzynarodowym Centrum Kultury, spotkanie z Januszem Głowackim poprowadzi Katarzyna Kubisiowska.

Marcin Wilk